بشر از زمانی که پا برعرصه وجود نهاد وخودرا شناخت از گیاهان دارویی استفاده کرده است. بنابراین برای رسیدن به جامعه ایده آل با شناخت گیاهان دارویی و نحوه کاربرد آن ها و اصلاح سبک زندگی می توان از رشد و ابتلا به انواع بیماری های مختلف پیشگیری کرد. در این مقاله مروری سعی کرده ایم به خواص بلاغ اوتو (علف چشمه) و انواع آن، روش کشت، تکثیر، روش خشک کردن، رویشگاه ها، ترکیبات شیمیایی، عوارض، منع مصرف و نسخه های مجرب و نحوه کاربرد آن در دیدگاه طب سنتی و طب رایج بپردازیم. و از پایگاه های اطلاعاتی طب نور و سایت های sid ،pubmed با عبارات کلیدی علف چشمه و خواص بولاغ اوتو در طب سنتی جستجو به عمل آمده است.
مقدمه
ازدیرباز بیش از هرچیز استفاده از گیاهان دارویی در طب ایرانی مد نظر بوده و هست. گیاه علف چشمه (بلاغ اوتو) بعنوان یک سبزی در سالادها و سفره های ایرانی ازگذشته های دور نقش پررنگی داشته و تا امروز نیز جایگاه خود را همچنان حفظ کرده است. در این مقاله به بررسی خواص بلاغ اوتو در دیدگاه طب سنتی می پردازیم.
نام های گیاه
نام علمی گیاه بلاغ اوتو:nasturtium officinale
بلاغ (چشمه)
اوتو (علف)
این گیاه درکنار چشمه ها و رودها می روید به همین دلیل به بلاغ اوتو (بولاغ اوتی) معروف است.
علف چشمه، جرجیرالما، حب الرشاد، قره العین، کنگر آبی، کرفس الما، الما قره العین، شاهی آبی، تره ی آبی، ذره الما، ترتیزک آبی، سیزاب، بهقان، همیشه جوان، جرجیر آبی، در آذربايجان «بولاغ اوتو» در نائين سلماچو، در ساير مناطق آب تره، درخرقان، كورتين و درسایرکتب طب سنتی و طب کهن نیز سیسنبریون نامیده می شود.
مزاج گیاه
این گیاه داری مزاج گرم وخشک است.
مشخصات گیاه
گیاه بلاغ اوتو آبزی، پایا و از تيره چليپاييان است و در مسير جريان آب و باتلاق ها می روید. گل هاي گیاه بولاغ اوتی سفيد رنگ و ریز است و به حالت خوشه ای در کنار رودها دیده می شود.
رویشگاه بولاغ اوتی
محل رشد آن در ايران آذربايجان، ماکو، تبريز، مكران، لرستان، كرمانشاه است. بلاغ اوتو در جريان هاى آب نواحى کشور، راه كرج به چالوس، اطراف تهران، ارتفاعات سياه بيشه (راه چالوس)، سيستان، عمارلو، گيلان، شیراز، نزديك بوشهر، ری و نواحى ديگر مى رويد.
تركيبات شيميايى
وجود اسانس روغنى و گلوكوزيد و در هر 100 گرم گياه بولاغ اوتی بصورت خشك 012/ 0 ميلى گرم ارسنيك تأييد شده است.
مقدار آهن و يد در بلاغ اوتی یا علف چشمه، بستگى به تركيبات خاک و نوع زمينى دارد كه در آن رشد کرده است.
دانه گیاه بلاغ اوتو حاوی موسيلاژى است كه تحت اثر هيدروليز، موادى مانند رامنوز، گلوكز، آرابينوز و اسيد گالاكتورونيكACIDE GALACTURONIQUE مى دهد.
گلوكوزيد در بلاغ اوتو گوگرددار است و گلوكوناستورتين نام دارد و مواد معدنى يد، كلسيم، آهن، فسفر و سایر ويتامين ها در آن وجود دارد.
ویتامین A به مقدار زیاد، ویتامین E به مقدار زیاد، ویتامین C به مقدار زیاد، ویتامین D به مقدار کمتر در آن یافت می شود.
خواص بلاغ اوتو در دیدگاه طب سنتی
بقراط مصرف آن را بعنوان خلط آور توصيه نمود. همچنین ديوسكوريد در قرن اول (م)، براى آن اثر مدر(آب آور) قائل بود. از اواخر قرن نوزدهم بعنوان تصفيه كننده خون، سل، بيماري هاى معدى، رفع بيماري هاى ريه، زردى و غيره از آن استفاده شد.
بولاغ اوتی به حالت خام و شيره، ضد اسكوربوت بسیار قوى است بطورى كه عوارض ناشى از فقدان ويتامينC را درکوتاه مدت بهبودی می بخشد.
براى آن اثر تصفيه كننده خون، نيرو دهنده، مدر، اشتهاآور، مقوى معده، آرام كننده دردهاى عصبى، تب بر
و كرمكش و ضد انگل قایلند. مصرف آن در بيمارى قند اثر مفيد دارد. در كشورهاى هند، اندونزى، چين، از سوپ بولاغ اوتی براى رفع سرفه هاى ناشی از بیماری های ريوی، تورم حنجره، لوزه ها و گلو درد استفاده می شود.
گیاه بولاغ اوتی برای ورم معده مفید است و خوراك تازه يا پخته آن بادهاى غليظ در معده و روده ها را می شکند و بازكننده رگ های مسدود است.
برای زخم های اسکوربوتی نتایج التیام دهنده دارد.
مقدار قند در ابتلایان به دیابت را کاهش می دهد و در بیماری دیابت تاثیر مثبت و شفا بخش دارد.
در مورد بیماری های نقرس و رماتیسم نتایج شفا بخش دارد.
برای باز کردن گرفتگی ها وگرم کردن بدن و درمان زخم روده و بیماری های مجاری ادرار و استسقا مفید
است.
از دیگر خواص بلاغ اوتو در دیدگاه طب سنتی، هضم کننده ی غذا، قاعده آور در زنان، شكننده سنگ مثانه و كليه است و درد پهلو، يرقان و زخم معده را رفع و ادرار را صاف می کند.
آب گیاه بلاغ اوتو در دیدگاه طب سنتی، جهت رفع جوش هاى پوست و آكنه تأثير عجيبى دارد.
شربت و عصاره گیاه علف چشمه سوزش و تحريكات معده را رفع می کند.
بدل گیاه بلاغ اوتو، كرفس مى باشد.
از برگ هاى تازه بلاغ اوتو در فصل بهار برای سالاد استفاده می کنند.
از دیگر خواص بلاغ اوتو در دیدگاه طب سنتی بندآورنده خون ریزی تصفیه کننده خون، نیرو بخش، تب بر، محرك، اشتهاآور بودن آن است.
یکی از چندین خواص بلاغ اوتو ، بهترين غذا برای بیماران كبدی و معده هاى حساس است.
بعلاوه مدر بودنش، در موارد آب آوردن و بيماري هاى مجارى ادرار، عدم امكان دفع ادرار ( بیماری شاش بند) از آن می توان بعنوان کمک کننده استفاده کرد.
این گیاه حاوی ملح آهن، يد و فسفر و ويتامين هاىA و C مى باشد و چون چاق کننده نمی باشد، برای این اشخاص نیز خوراک مناسب محسوب شود.
نسخه ی بیماری های مشترک بین انسان و دام
در گذشته طبق منابع و کتب طب سنتی ایرانی کسی که مبتلا به تب مالت می شد و تب و لرز می گرفت، به او جوشانده ی پونه و بلاغ اوتو (bulagoti) می دادند.
محل رشد آن در ايران ماکو، تبريز، مكران، لرستان، كرمانشاه است. بولاغ اوتو در جريان هاى آب غالب نواحى ايران، راه كرج به چالوس، اطراف تهران، ارتفاعات سياه بيشه (راه چالوس)، عمارلو گيلان، آذربايجان، شيراز، نزديك بوشهر، سيستان و رى بسيارى نواحى ديگر مى رويد.
نسخه برای نارحتی های پوستی (جرب واگزما)
ماليدن آب آن با حنا برای جرب و اگزمای كهنه دراطفال مفید است.
نسخه ی نرمی پوست
يك دسته بلاغ اوتو تازه را پس از شستن بكوبيد و آب آن را با عسل مخلوط كنيد و يك شب در ميان به صورت بماليد.
نسخه ی تب و لرز
شستن بدن با پخته ی گیاه بلاغ اوتو برای تب و لرز مفید مى باشد.
نسخه ی تصفیه خون
بولاغ اوتو تصفيه کننده ی خون است. (هر روز يك فنجان آب بولاغ اوتى تمام سموم بدن را دفع مىكند) و در مورد ريزش مو، تب هاى مزمن، نورالژى، اسكوربوت، دندان درد و برونشيت هاى مزمن این گیاه را توصيه كردهاند.
نسخه برای جویدن لب، زبان و جدار دهان
از خوراكى ها مانند آب هويج، پالودهى سيب سرخ با عسل، خرما، بادام، پياز، لوبيا، جو، اسفناج، سيب درختى، چغندر لبويى، عدس، برگ چغندر، موز، آب دمكردهى بلاغ اوتو، انجير، دم پختك برنج همراه با پنير و پرتقال بيشتر استفاده كنيد.
نسخه برطرف كردن بوى بد از رحم متعفن
2 برابر آب بولاغ اوتو تازه با 1 برابر روغن بادام شيرين و يا روغن زيتون مخلوط شده و ملايم بجوشانيد تا آبش تمام شود و تنها روغن آن بماند و سپس آن روغن را داخل رحم مالیده يا شب، هنگام خوابيدن كمى پودر گل محمدى نرم كرده را داخل رحم متعفن بپاشيد.
نسخه برای جلوگیری از عرق کردن بدن
آب شاهى و يا آب بولاغ اوتو را با نصف وزن آن، روغن بادام شيرين يا روغن زيتون را با هم مخلوط کرده بجوشانيد تا آب آن برود و فقط روغن آن بماند و سپس آن روغن را بماليد.
برای نرم کردن پوست، يك دسته بلاغ اوتو تازه را بعد از شستن خوب بكوبيد و آب آن را با کمی عسل مخلوط كرده يك شب در ميان به صورتتان بماليد.
نسخه ی رشد و تقويت مو
پرپشت كردن موها اگر ميل داريد تعداد موهاى شما افزايش يابد و موهاى پرپشتى داشته باشيد، از گیاهان زیر و خيار بيشتر مصرف نماييد.
گیاه بلاغ اوتو، ترب سياه، کلم، شاهى، شنبليله بصورت پخته شده، نعنا، پياز، هويج، انجير، آب دمكرده چلتوك برنج، سوپ با سبوس جو، سبوس گندم، چلتوك برنج، سبوس برنج، تربچه قرمز، سبوس جو، سوپ سبوس برنج همراه با ماست تازه (شيرين) و سوپ با سبوس گندم، ويتامين های گروه ب، آب دمكرده آويشن شيراز، و نیز ويتامين آ مفيد است.
نسخه برای دیفتری
هر روز بلاغ اوتو تازه را آب گرفته و يك ليوان آب آن را به 4 قسمت تقسیم كنيد. هربار يك چهارم آن آب را در يك ليوان شير ریخته و بنوشید.
نحوه تکثیرگیاه بولاغ اوتی
تكثير بولاغ اوتی بصورت كاشت قطعات ريشهدار ساقه آن و یا از طريق بذر انجام مى شود، اما از محل كاشت گیاه بولاغ اوتو همیشه باید آب زلال و جارى بگذرد.
زمان برداشت گیاه و نحوه ی خشک کردن
موقع برداشت محصول در زمان گلدهی گياه است و باید گل داشته باشد. چون فقط در اين موقع (زمان گل دهی) گياه حاوی حداكثر اسانس مى باشد.
قسمت مورد استفاده علف چشمه یا بولاغ اوتی در دیدگاه طب سنتی، تمام اندام گیاه بصورت جوان و تازه است.
بايد به این نکته توجه کنید كه پس از برداشت و چیدن گیاه، در محلى قرار دهند تا تدريجاً خشك شود. پس از اتمام در صورت زرد شدن ساقه ها و برگ ها، اثر سمى در آن بوجود مىآيد.
بولاغ اوتی کاذب
Apium nodiflorum (L .) Lag
گياهى چند ساله، علفى، خزنده به ارتفاع 15 تا 40 سانتي متر كه اغلب کنار بلاغ اوتو يا بولاغ اوتی در جويبارها و باتلاق ها مىرويد و غالباً در نواحى شمال آفريقا، اروپا و آسيا از جمله ايران قابل کشت است.
خواص درمانى
مانند بولاغاوتى است از آن براى دفع رسوبات ادرارى و سنگ هاى كليوى و بيماري هاى پوستى استفاده مى شود، در سالاد مورد استفاده قرار مىدهند اما از آنجایی كه گياه حاوی الكالوئيد سمى است از مصرف زياد آن بايد خوددارى کرد.
مطالعات اخیر در مورد خواص بولاغ اوتی
تحقیقات انجام شده نشان می دهد که تاثیر و توان عصاره ی گیاه بلاغ اوتو بر درمان عفونت در انسان ها، همچنین در نگه داری ازمواد به منظور جلوگیری از رشد برخی از باکتری های گرم مثبت مانند “استا فیلوکوکوس ولیستریا” موفقیت آمیز بوده بنابراین از این گیاه در درمان عفونت و نگه داری از مواد غذایی می توان استفاده کرد.
همچنین این گیاه دارای خاصیت ضد میکروب و ضد خونریزی است و در درمان سوختگی هم بعنوان التیام دهنده ی زخم ها و نیز در درمان دیابت وکنترل قند خون و در رفع التهاب موثر است.
شيره تازه بلاغ اوتو، پادزهر نيكوتين است و در موارد لزوم در گذشته از آن بصورت تزريقات زير جلدى، پس از استرليزه كردن بدون مداخله گرما، استفاده بعمل مىآمده است.
مصرف بلاغ اوتو (بولاغ اوتی)در روماتيسم، بیماري هاى كليه، نقرس، طحال و کبد با آزمايش هايى كه به عمل آمده توصيه شده است.
اين گياه دارای اثر خلط آوری است و در بيماري هاى مزمن ريه مانند برونشيت و نزله هاى ششى مزمن جایگزین خوبی برای داروهای شیمیایی شود.
منع مصرف
در بعضی اشخاص ایجاد تشنجات دردناک در مثانه، عدم دفع ادرار، در زنان باردار باعث تشنج در رحم و سقط جنین می گردد.
طبق توصیه حکمای پیشین در کتب طب سنتی ایرانی استفاده ی زیاد آن مصرف کننده ی بدن یعنی قوه ی بدن راکم میکند وباعث تحلیل قواست و لثه وگوارش را تحریک می کند.
نتیجه گیری
باتوجه به گسترش عوارض داروهای شیمیایی و بروز بیماری های ناشناخته به علت عدم استفاده از طب سنتی ایرانی، خاطر نشان می کنیم که هرچه قدر از طب کهن و سنتی خودمان فاصله می گیریم، به همان اندازه نیز به ظهور بیماری در جامعه نزدیک تر می شویم.
امروزه بیش از هر سخن دیگر، نیاز جامعه ما می طلبد تا برموضوع اصلاح سبک زندگی ایرانی نگاهی ژرف بینانه بیندازیم و از طب ایرانی خود بعنوان یک الگوی کافی وکامل درسلامت بهره ببریم.
منابع
حاجى شريف، احمد، (1388) دائرة المعارف گياه درمانى ايران، حافظ نوين – تهران، چاپ: دوم. جلد 1 صفحات 35 الی 811.
هاشمی علیا، علی حسین؛ شاپوری، رضا؛ اسرافیلس محمدرضا، (1398)، بررسی اثر ضد میکروبی و التیام بخشی عصاره های گزنه، بابا آدم، بولاغ اوتی، نشریه: فیزیولوژی و تکوین جانوری (علوم زیستی)، دوره 12، شماره 2، (پیاپی 45) صفحات 63 الی 72.
رومینا، سمیرا؛ نوروزی، مصطفی، (1396)، تاثیر هیدروالکلی، عصاره گیاه آب تره بر میزان قند خون موش سوری نر دیابتی، نشریه: طب سنتی اسلام وایران، دوره 8، شماره 3، صفحات 315 الی 321.
فرشباف درهمی، سعید؛ قیامی راد، مهدی؛ محمودی، رزاق؛ اسدی ناداری، محمد رضا، (1396)، بررسی مقایسه ای اثرات ضد باکتریایی عصاره های الکلی گشنیز و بولاغ اوتی علیه برخی باکتری های پاتوژن غذازاد، نشریه: میکروبیولوژی دامپزشکی (پژوهشنامه دامپزشکی گرمسار)، دوره 13، شماره 2، (پیاپی 35)، صفحات 47 الی 55.
نورانى، مصطفى، (1384) دائرة المعارف بزرگ طب اسلامى (نورانى)، قم،ارمغان يوسف،جلد 4 صفحات 376 و 377، جلد 1 صفحات 490 الی 494.
شاهرخی، نادر؛ خاکساری حداد، محمد؛ شعبانی، محمد؛ حیدری، محمودرضا (1386)، اثر مصرف گیاه بولاغ اوتی در کنترل قند و چربی در موش های صحرایی دیابتی، نشریه: مجله دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان، دوره ی 6، شماره ی 4، (پی در پی 25) صفحات 245 الی 254.
تهیه کننده: معصومه علی زاده (هندواری)