باتوجه به شیوع بیماری های مختلف ریوی در جوامع امروزی، امروز قصد داریم به تدابیر ریه درطب سنتی با تاکید بر اصلاح سبک زندگی بپردازیم.
مقدمه
جهت تدابیر ریه درطب سنتی ایرانی و اسلامی علاوه بر مزاج جبلی، مزاج خاص هر عضو همیشه در تدابیر مد نظر بوده و از اهمیت ویژه ای برخوردار است.
مزاج هر عضوی بسته به وظیفه ی اعضا درنظام خلقت تعیین می شود.
بنابراین هرگونه انحراف مزاج اعضا در بدن باعث بروز بیماری های متعدد در همان عضو می شود.
در این مبحث، به بررسی مزاج دستگاه تنفس و تدابیر ریه در طب سنتی می پردازیم.
نامهای ریه
شش یا جگر سفید
در عربی : ریه
در انگلیسی – LUNG : PULM
ریه ازدیدگاه حکمای طب
ریه مبدا الحیات است از عمده ترین آلات تنفس و قلب را خنک می کند.
ریه اندامی است گلی رنگ، شامل گوشت، غضروفهای نای، سرخرگها، منشعب از قلب، فاقد حس، اما پرده ی دور آن اندک حس دارد.
وظیفه ریه رساندن هوای خنک به قلب و معتدل نگهداشتن حرارت غریزی موجود در آن است.
ریه و دستگاه تنفسی بخش اصلی گردش خون در انسان، اغلب جانوران، برخی از ماهیان است.
وظیفه اصلی ریه جداسازی دی اکسید کربن از خون است.
مزاج ریه
دیدگاه طب سنتی مزاج ریه سرد و تر است.
انواع مزاج ریه از دیدگاه ابن سینا
مزاج گرم :
پهن بودن سینه، بزرگی نفس، بزرگی صدا، سنگینی آن، در هوای گرم متضرر می شوند و سرفه می کنند (خصوصا در زمان خوردن خوراکیهای داغ ).
مزاج سرد:
کوچکی سینه، کوچکی نفس، در هوای سرد متضرر می شوند بلغم در ریه آنها بسیار می باشد و اغلب تنگی نفس و سرفه دارند.
مزاج تر:
زیاد شدن فضولات ریه، گرفتگی ریه، خرخره، بخصوص زمانی که سبب آن بلغم است و
عاجز از بلند کردن صدای خویش است.
مزاج خشک:
کمی خروج فضولات از ریه، زبری صوت، صدای کرکی و خش دار، و چه بسا که دچار آسم هم بشوند.
سته ی ضروریه در طب سنتی
سته ضروریه یا اصول ششگانه در طب اسلامی کدام ها هستند؟
در منابع طب ایرانی برای تندرستی شش اصل وجود دارد.
تدابیر آب و هوا، خوردن و آشامیدن، نرمش وورزش، خواب وبیداری، حالات روحی، ورزش و استراحت، نحوه دفع سموم ازبدن و استحمام…. درادامه بحث به شرح اصول ششگانه طب اسلامی جهت بررسی و نقش آن در حفظ سلامت ریه می پردازیم.
تدابیر آب وهوا یا الاهویه
طبیعت ومزاج هوا نسبت به روان ما انسانها سردتر هست.
هوا باعث خنک شدن، پالایش و جلوگیری از حبس مواد اضافی در بدن می شود.
افراد دارای غلبه ی سودا باید از هوای سرد و خشک دوری کنند.
افراد دارای غلبه ی دم در زمستان به گرما پناه ببرند و در تابستان به سرما و باید از هوای گرم و مرطوب دوری کنند.
افراد دارای غلبه ی بلغم کمی گرم وکمی خشک را ترجیح می دهند البسه با گرمای مناسب در هوای مرطوب توصیه می شود.
افراد دارای غلبه ی صفرا به هوای تازه و خنک احتیاج دارند.
عادات غلط مانند سیگار کشیدن، وابستگی به قلیان، ماندن در محیط پر از خاک و هوای مسموم به مدت طولانی، قرار گرفتن در معرض دود، زندگی در شهرهای آلوده باعث تجمع مواد سمی در ریه ها می شود.
یکی از روشهای مهم برای سلامت دستگاه تنفسی، هوای پاک است.
بوییدن گلاب، استنشاق و تنفس در هوای تازه ریه ها را تمیز نگه می دارد.
اگر بمدت زیاد در یک محیط بسته قرار دارید، هرچند دقیقه یکبار پنجره ها را بازکنید تا هوای سالم و تمیز به خانه وارد شود.
افرادی که به آسم یا آلرژی مبتلا هستند حتما باید از هوای پاک استفاده کنند.
تنفس در هوای سرد باعث شدت گرفتن عفونت در بیماران ریوی می شود.
این افراد نباید بطور ناگهانی از مکان گرم به مکان سرد بروند چون باعث تحریک ریه می شود.
توصیه می شود بیماران ضعیف ریوی، خصوصا زکام ها از تغییرات هوای دمای ریه خودداری کنند.
ورزش ریه
به حالت نیمه دراز بکشید نفس عمیق بکشید و ریه ها را از هوای پاک پر نمایید.
به مدت 5 ثانیه نفس خود را حبس کنید و در طی ده ثانیه نفس را بیرون دهید و حدود یک ثانیه مکث کرده و ده بار این عمل را تکرارکنید.
بااین کار نشاط درونی و آرامش پیدا خواهید کرد.
در شرایط اضطراب و تنش، روزانه چندین بار این حرکت را انجام دهید .
برای حفظ صحت ریه و سلامت بدن از تنفس مداوم در محیط سرد خودداری کنید.
تدابیر حرکت وسکون
ملک آیه 67 می خداوند متعال در قرآن کریم در سوره می فرماید:
فامشوا فی مناکبها وکلو من رزقه
بر شانه های زمین (پستی وبلندی )راه بروید و از روزیهای خداوند بخورید.
در این آیه خداوند متعال ما را به پیاده روی و استفاده از نعمتهای زمین دعوت می کند.
از لحن آیه می توان فهمید که خوردن و آشامیدن باید با حرکت و سکون متعادل همراه باشد.
ورزش و تحرک بدنی یکی از راههای حفظ ریه و سلامت بدن است.
ورزش باعث گرم شدن بدن، تقویت روحیه و اعصاب همزمان باعث ایجاد نشاط می شود.
در میزان و نوع ورزش باید به سن، جنس، فصل و مزاج ها دقت شود.
در افراد مبتلا به امراض ریوی، شکار(حرکت و دویدن).
شمشیربازی، اسب سواری، دوچرخه سواری، ورزش های هوازی، نرمش در منزل و عادت کردن به پیاده روی روزانه، آهسته درجان زدن، کم کم شروع به دویدن کردن باعث بالا بردن ظرفیت تنفسی در شش ها می شود.
ورزشهای عروقی و قلبی، باعث پمپاژ خون به اطراف قلب و ماهیچه های بدن می شود بنابراین ظرفیت تنفس در شش ها افزایش می یابد.
جهت مراقبت از ریه استفاده از محلولهای شیمیایی به هیچ عنوان در فضای بسته توصیه نمی شود.
بعد از ورزش باید از دوش آب گرم استفاده شود.
از اتاق سونا یا بخار حداقل دو الی سه بار به مدت 15 الی 20 دقیقه در هفته استفاده کنید.
بررسی تدابیرحرکت و سکون در انواع مزاج
مزاج گرم و خشک : باید فعالیت کمتری داشته باشند.
مزاج سرد و تر : باید فعالیت بیشتری داشته باشند.
مزاج گرم و تر: حرکت برای آنها خوب است از تن پروری وکم تحرکی باید دوری کنند.
مزاج سرد و خشک : حرکت معتدل مناسب آنها می باشد.
تدابیراعراض نفسانی:
در مباحث تدابیر ریه در طب سنتی، حالات روحی و روانی در حفظ سلامت انسان خصوصا دستگاه تنفس نقش کلیدی دارد.
بعنوان مثال : افراد سوداوی که مزاج سرد وخشک دارند، اندوه و ماتم علایم آنها را شدت می بخشد.
و باید در محیط شاد باشند. اگر این افراد دچار آسم و آلرژی باشند بیماریشان تحت تاثیر حالات روانی عود می کند
ولی در افراد صفراوی که دارای مزاج گرم و خشک هستند، نباید دچار هیجان و غضب و حالات عاطفی
شوند در هرحال باید بتوانند عواطف خود را مدیریت کنند.
حکیم سید اسماعیل جرجانی در مباحث العلاییه چنین گفته است : در حالیکه لذت حرارت را کم کم به بیرون می راند، غضب حرارت را به یکباره بیرون می راند.
ترس حرارت را به داخل می راند و رنگ چهره سفید می شود اما اندوه حرارت را کم کم به داخل می راند و در دراز مدت موجب بیماری سودا می شود.
افرادی که اصول ششگانه رارعایت می کنند ولی زود خشمگیمن می شوند، از سلامت روحی و روانی برخوردار نیستند و اگر زود درمان نشوند بمرور جسم آنها نیز تحت تلاطم قرار می گیرد.
تدابیرخوردن و آشامیدن
بدن ما همیشه در حال تحلیل و تجزیه هست و فقط از طریق خوردن و آشامیدن این تحلیل ها جبران می شود.
استفاده از مواد و خوراکی های ارگانیک وطبیعی، سبزیجات و چای های اصیل ایرانی، ادویه جات و
شربت هایی با دمای متعادل، ماالشعیرهای طبی، غذاهای سبک و پراملاح و ویتامین باعث صحت بدن و از جمله ریه ها و مقوی دستگاه تنفسی هستند.
از شربتها: شربت سیب شیرین، شربت رضوی، شربت انجیر، شربت عسل، شربت توت سفید، زعفران، گزنگبین.
ازادویه جات: زنجبیل، سیاه دانه، دارچین، زیره، زعفران.
از نوشیدنها: شیر بز، شیر گوسفند، در امراض ریه خصوصا سل باید از ترکیب شیر وبرنج (شیر برنج) استفاده شود.
از میوه جات: سیب، انار ترش، زردآلو، شفتالو، خربزه، میوه های خوشبو، میوه های شیرین و انبه.
از چای ها: گل گاو زبان برای تنگی نفس مفید است.
دم کرده ی دارچین برای جلوگیری از عفونی شدن مخاط های ریه مفید است.
دم کرده ی آویش وکاکوتی، نعناع یا پونه در التهاب سینه و ریه باعث بهبودی سریع میشود.
ازغذاها: نخودآب با گوشت و پیه پخته شده برای تقویت ریه نافع است.
در امراض ریوی ( به ویژه مشکوک به سل) باید از غذاهای شور، تند، ترش خودداری کرد.
خوراکی و آشامیدنی های سرد باعث تحریک و تغییرات دما در ریه می شود.
در عفونتهای ریوی برای نرم کردن اخلاط سینه و قطع کردن آن و بیرون آمدن عفونت ها از ریه، خوردن ماالعسل و آب ولرم که با سایر ادویه ترکیب می شود توصیه شده است.
در زمان سرفه های خشک باید از مواد رطوبت دار وگوشت پرندگان و طیور حلال گوشت و فربه (چاق و پرگوشت مانند بلدرچین، کبک، تیهو، قرقاول، کبوتر و…). همچنین ماالشعیر طبی که در عناب و بنفشه پخته و سپس با روغن بادام و سوپ جو مخلوط شود، استفاده کنید.
در سرفه های خلط دار همراه با تب شدید از کتیرا که با شیر ترکیب شود، استفاده کنید و از ماهی ترش پرهیز کنید.
تدابیر خواب وبیداری
خداوند متعال درقرآن در مورد خواب شبانه چنین می فرماید:
و جعلنا النومکم ثباتا
ما خواب شما را مایه آرامشتان ساختیم.
بررسی تدابیرخواب درانواع مزاج
در افرادی که غلبه ی خلط صفرا دارند دارای مزاج گرم و خشک هستند، بمدت 6 الی 7 ساعت خواب توصیه می شود ازدیر خوابی باید دوری کنند و از غذاهای رطوبتی و سرد در رفع بی خوابی استفاده کنند.
در افراد ی که غلبه ی خلط دم دارند مزاجشان گرم و تر است 6 تا 7 ساعت خواب شبانه کافیست سحرخیزی و زود خوابیدن برای آنها بسیار مفید خواهد بود.
در افرادی که غلبه ی خلط بلغم دارند، مزاج آنها سرد و تر هست سعی کنند که بیش از 8 ساعت نخوابند.
برای رفع بلغم باید سحر خیز باشند و قبل از طلوع آفتاب برخیزند تا از تولید بلغم اضافی خودداری کنند.
برای این افراد خوابیدن در طی روز توصیه نمی شود چون باعث التهاب در سینوسها وکند شدن رفتارهای مغزی و سنگینی سر می شود.
در افرادی که غلبه ی خلط سودا دارند، مزاج سرد و خشک هستند باید در ساعت ده شب بخوابند و در کل 6 الی 7 ساعت استراحت کنند.
بررسی رابطه بین خواب وریه
در ارتباط با بی خوابی و بد خوابی و ارتباط آن با ریه، در اثر بی خوابی حرارت و خشکی در بدن زیاد می شود وصفرا غلبه پیدا میکند این حالت برای افراد ضعیف و خشک مزاج بسیار خطرناک است در بیماران ریوی باعث تحلیل قوای بدن و ضعف ریه می شود.
بیماری مزمن انسدادی ریه توسط ویروس‌های آنفلوآنزا یا سرما خوردگی و آلودگی می تواند ایجاد شود و روزهای مدید ادامه پیدا کند.
خواب بی‌کیفیت و بد خوابی باعث تضعیف سیستم ایمنی بدن می شود.
بیماران مبتلا به انسداد ریه را مستعد ابتلاء به آنفلوآنزا و یا سرما خوردگی می کند.
محققان دریافتند اگر مدت زمان خواب خیلی طولانی یا کوتاه مدت باشد افراد با ریسک بالا ابتلا به فیبروز ریوی مواجه هستند.
بیماران ریوی غالبا بعلت عدم تنفس صحیح در رنج به سر می برند وسیکل خواب مفید در این افراد منظم نیست.
تدابیراحتباس واستفراغ
استفراغ به معنی فراغت می باشد.
بطور کلی در اصول علم طب به معنای آزاد شدن، رهایی بدن از سموم، آفات و مواد نامتعادل است.
بدن از طریق دفع گاز سمی از ریه بوسیله ی بازدم، دفع باد، مدفوع وادرار، عرق کردن، عادات ماهانه در بانوان، عطسه، سکسکه، دفع منی، جمع شدن ترشحات در گوشه ی چشم ها و ترشحات واژن مواد نامتعادل را از بدن خارج می کند.
این افعال به استفراغ های طبیعی مشهورند افزایش یا کاهش هرکدام از این عوامل باعث بیماری می شود.
نوع دیگراز استفراغ های طبیعی زمانی پیش می آید که مواد زاید بیش از حد طبیعی در بدن ایجاد شده باشد.
مثل سرفه، اسهال، خونریزی از بینی، تب، آبریزش از بینی، مواد نامتعادل را حذف و به حفظ صحت بدن کمک می کند.
در مباحث تدابیر ریه در طب سنتی، بدن انسان از طریق سرفه کردن ریه را از فضولات وعفونت های کهنه می زداید.
سرفه باعث خروج مواد آلوده از ریه می شود.
این مکانیسم باعث می شود تا بیمار ریوی راحت تنفس کند.
طبیب از طریق ایجاد اسهال، تعریق، افزایش ادرار، تدبیرهای روحی و روانی به یاری بیمار می رود.
به عنوان مثال اگر تنفس برای بیمار ریوی سخت باشد با ساکشن کردن ریه از اخلاط عفونی سعی در ایجاد تنفس راحت می کند و یا با حجامت، زالو تراپی، فصد و اهدای خون، بدن را از اخلاط عفونی پاک کرده و تجویز بخور گیاهان دارویی و انواع قلیان های طبی مانند پونه و نعنا ریه ها را پاکسازی می کند.
بنابراین عطسه، حجامت، زالو، فصد و سرفه از بهترین نمونه ها در احتباس و استفراغ به حساب می آیند.
ضد عفونی ریه ها
یکی از تدابیر ریه در طب سنتی ضد عفونى كردن آن است.
- اسطوخدوس هندى را مانند چاى دم و آب آن را شيرين كرده و بنوشيد.
- براى دفع عفونت از ريه سير بسيار توصیه شده است.
- همچنين گیاه دارویی علف هزار چشم را دم كرده و صاف کرده و آبش را بنوشيد.
- هر روز 60 گرم خرما در يك ليتر آب بجوشانيد و به مرور مصرف کنید.
- هر روز 10 گرم آويشن تازه يا خشك را در يك ليتر آب جوش دم کرده و به تدریج بنوشید
- ده عدد انجير خشك را در يك ليتر شير جوشانده و شير را به مرور استفاده کنید.
- بيست گرم گل زوفا را در يك ليتر آب جوشانیده و آب صافكردهى آن را با عسل شيرين و در طول روز به تدریج بنوشيد.
- كشمش، خرما و عناب، انجيرنيمكوب شده را مساوى روزى سه بار بجوشانيد و آب آن را ميل کنید.
- دو الی سه عدد شلغم را در يك ليتر آب و شير خرد کرده و بجوشانيد.
اندکی شكر با آب آن مخلوط شده بنوشید.
- هر روز ناشتا دو حبه سير را در يك فنجان شير جوشانده و همان شير را میل کنید.
- هر روز یک دوم یا نصف قاشق چاىخورى دانه هاى اسپند را بسابيد و با عسل مخلوط کرده و ميل كنيد.
- روزانه تخم كتان را کوبیده و با عسل مخلوط شده مصرف کنید.
- تخم شنبليله را نرم بساييد سپس انجير را هم جدا گانه كوبيده، بعدآن دو را در هم مخلوط كنيد و
بخوريد.
14. ميوه گلخونک برای درمان سرفه مفید است.
- عرق پرسیاووشان در تنگی نفس و سرفه های کهنه برای دستگاه تنفسی بسیار نافع است.
- برای ضد عفونی بدن، کاهش درد، التهاب و ورم از گیاه کنگر پخته شده بهره ببرید این گیاه به
واسطه ی خاصیت ضد میکروب و ضد التهاب و ضد دردی که دارد می تواند در درمان بیماری ها خصوصا
التهابات و عفونت ریه و دستگاه تنفسی کمک کند.
- کافِیِین موجود درگیاه قهوه، باعث بهبود تنفس و کاهش خستگی عضلانی تنفسی در بیماران مزمن ریوی و آسمی می شود.
نوشیدن دو تا سه لیوان قهوه (غلیظ) در روز باعث باز شدن وگشاد شدن لوله های برونش ها درکودکان و
بزرگسالان می شود.
توصیه به فرد مبتلا به خلط سینه یا نفث
۱) خوردن غذاهای لطیف، خون پاک تولید می کنند.
2) مصرف آنچه که مانع عفونت اخلاط ریه است.
۳) استنشاق نمک معدنی با آب
۴) پرهیز از غذاهایی که بخار و رطوبت ایجاد میکنند.
۵) هر ۲۴ ساعت نیم ساعت بخور دهید با یک مشت از هرکدام ( اکالیپتوس ،اسطوخودوس، مرزنجوش، آویشن، پونه، رزماری)
۶) ۲لیوان آب + یک مشت نخود بعد از پخت نصف ق.چ نمک معدنی اضافه شود.
7) فر نجِمِشک ۱ ق.م +۱ ق.م تخم بالنگو + نصف لیوان آب جوش + نصف لیوان گلاب یک ساعت بماند.
۸) یک لیوان آب جوش با 10الی ۲۰ عدد چوب دارچین ترکیب کرده و درب ظرف را بسته و۶ ساعت بعد میل کنید.
۹) پرهیز از دیر شام خوردن
۱۰) کم خوری
11) استفاده از گیاه بارهنگ پخته یا دمنوش جهت باز شدن بافت ریه در بیماران ریوی و مبتلایان به آسم مفید می باشد
12) شربت زوفا برای رقت خلط و خروج آن بسیار نافع می باشد.
چکیده:
اگر بخواهیم به یک نتیجه ی دقیق وکافی برسیم باید به این نکته توجه کنیم هرچه در باب اصلاح سبک
زندگی بدانیم کم هست.
از منظر طب همه چیز با مزاج تعریف می شود ولی این تنها کافی نیست.
علاوه برتوجه به مزاج، ایجاد روحیه، آرامش درونی و معنویات، دوری از اسراف وتبذیر
مواردی مانند توکل و امید، یاد خداوند و نماز بهترین نوع مدیتیشن هستند.
برای رسیدن به سبک زندگی سالم در تمام وجوه، بستر سازی فرهنگی نیاز مبرم جامعه ی ماست.
افراط وتفریط در هر امری نه تنها باعث آرامش و پیشرفت در امور نمی شود، بلکه باعث متلاشی شدن افکار
منسجم درافراد جامعه می شود.
باید درخوردن و آشامیدن، ورزش کردن و خواب واستراحت، مشکلات روحی و روانی و حتی اصول ششگانه
با رعایت تعادل حرکت شود تا به جامعه ی آرمانی نزدیک شویم.
نویسنده : معصومه علی زاده( هندواری) دانشجوی طب و مدرسی وپژوهش طب سنتی اسلامی وایرانی، دانشگاه علوم پزشکی تهران
منابع و ماخذ:
- چغمینی، محمود بن محمد، قانونچه فی الطب، (1389). ترجمه اسماعیل ناظم، تهران: نشرآبژ،ص 7_349.
- حاجی شریف، احمد، (1384). اسرار گیاهان دارویی، تهران :حافظ نوین
- حکیم مومن،سید محمد مومن بن محمدزمان،(۱۳۹۰). تحفه المومنین، محقق ومصحح: موسسه ی احیای طب طبیعی، قم :نوروحی، جلد دوم، صفحه( 436)
- خسروی، سید احمد علی، (1386).راهنمای داروهای تندرستی، تهران: علوم پزشکی، صفحه (165) .
- شاه ارزانی دهلوی، محمداکبربن محمد،(1391). مفرح القلوب (شرح قانونچه)، ناشر: نشر المعی،
- شهپر،کاوه، مهشید، چایچی، سعید،صدر، علیرضا،عباسیان، نرگس، کاوه، رسول، چوپانی، (1394). جایگاه “ماالعسل” در درمان بیماری های ریه از دیدگاه طب سنتی ایران، فصلنامه تاریخ پزشکی، شماره بیست وسوم.
- صفا، میترا، قاسم بروجردی، فاطمه، رحیمی، زهرا، حاجی زاده، فرزانه، پشم فروش ، مریم، (1394). بررسی ارتباط خواب با سلامت روان دربیماران ریوی. همایش سالانه انجمن روان پزشکان ایران.
- صانعی، صفدر، (1386). نسخه شفا گل وگیاه، تهران: حافظ نوین، صفحه (165).
- فرخی، فرح، خانشی، فرشته، جعفری، نسیم (1389). اثرات درمانی عصاره هیدروالکلی بارهنگ بر روی بافت ریه ونای در موش های رت نر مبتلا به بیماری آسم.، همایش ملی گیاهان دارویی.
- قرآن کریم، سوره ملک، (67آیه). سوره نبا، ( آیه9).
- میرحسین، حیدر، (1385). معارف گیاهی، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، جلد 3،صفحه (390)
- ولایتی، علی اکبر، تاریخ وفرهنگ وتمدن اسلامی وایرانی (ویژه علوم پزشکی)، ناشر: نشر معارف
- ناظم جهان، محمداعظم،(1383). قرابادین اعظم، تهران: علوم پزشکی، جلد یک، صفحه (170 تا 272).
- ناصری، محسن، (1384).سلامتی و مکاتب مختلف پزشکی، ناشر: طب سنتی و مکمل
- نورانی، مصطفی، (1384). دایره المعارف بزرگ طب اسلامی، قم : ارمغان یوسف، جلد9 صفحات ( 199الی 201). جلد 13صفحه ( 84).
- یوسفی، دکترعلی، ( 1400). جلسات ودروس مزاج شناسی کاربردی، تهران :دانشگاه علوم پزشکی
- یوسفی، دکتر علی، (1399) . مباحث سته ضروریه، تهران: دانشگاه علوم پزشکی
- یوسفی، دکترعلی، (1400-1401). جلسات مزاج کاربردی، تهران: دانشگاه علوم پزشکی